تعریف و ضرورت علم اخلاق

بسم الله الرحمن الرحیم

انشالله در طی دو پست، به تعریف علم اخلاق و ضرورت و فایده آن می پردازیم. در این پست اول به تعریف و ضرورت آن پرداخته و فایده آن را به پست دیگر می سپاریم انشا الله.

تعریف علم اخلاق‏

کلمه «اخلاق» جمع خلق(به ضم) و خلق شکل درونى انسان است، چنانکه خلق(به فتح) شکل ظاهرى و صورى اشیاء است. غرایز و ملکات و صفات روحى و باطنى که در انسان است اخلاق نامیده مى‏شود و به اعمال و رفتارى که از این خلقیات ناشى گردد نیز اخلاق و یا رفتار اخلاقى مى‏گویند.

کلمه «خلق»(به فتح) و «خلق»(به ضم) در لغت عرب از یک مادّه هستند، امّا از نظر معنا با یکدیگر تفاوت دارند.

ابن منظور مى‏گوید(1):

الخلق بضمّ اللام و سکونها و هو الدین و الطبع و السجیة و حقیقته انه لصورة الانسان الباطنه و هی نفسه و اوصافها و معانیها المختصة بها بمنزلة الخلق لصورته الظاهرة و اوصافها و معانیها و لها اوصاف حسنه و قبیحه.

منبع الف

 

 ضرورت علم اخلاق

ـــ علم نور است، ولى در دل سیاه و قلب فاسد دامنه ظلمت و سیاهى را گسترده‏تر مى‏سازد.

علمى که انسان را به خدا نزدیک مى‏کند، در نفس دنیا طلب باعث دورى بیشتر از درگاه ذى الجلال مى‏گردد.

علم توحید هم اگر براى غیر خدا باشد از حجب ظلمانى است.

اگر انسان خباثت را از نهادش بیرون نکند، هر چه درس بخواند و تحصیل نماید نه تنها فایده‏اى بر آن مترتب نمى‏شود بلکه ضررها دارد.

منبع باء

 

ـــ بدان که از براى نفس انسانى یک مملکت و مقام دیگر است که آن مملکت باطن و نشئه «ملکوت» اوست که جنود نفس در آنجا بیشتر و مهمتر از مملکت ظاهر است. و نزاع و جدال بین جنود رحمانى و شیطانى در آنجا عظیمتر و مغالبه در آن نشئه بیشتر و با اهمیت‏تر است. بلکه هر چه در مملکت ظاهر است از آنجا تنزل کرده و ظهور در «ملک» نموده، و اگر هر یک از جنود رحمانى و شیطانى در آن مملکت غالب آیند، در این مملکت نیز غالب شوند. و جهاد نفس در این مقام پیش مشایخ عظام از اهل سلوک و اخلاق خیلى اهمیت دارد، بلکه مى‏توان سرچشمه تمام سعادات و شقاوات و درجات و درکات را آن مقام دانست. انسان باید خیلى ملتفت خود در این جهاد باشد.

ممکن است خداى نخواسته به واسطه مغلوبیت جنود رحمانى در آن مملکت و خالى گذاشتن آن را براى غاصبین و نا اهلها از جنود شیطان، هلاکت همیشگى از براى انسان پیدا شود که قابل جبران نباشد، و شفاعت شافعین شامل حال او نگردد، و ارحم الراحمین، نعوذ باللّه، نیز به نظر سخط و غضب به او نگاه کند، بلکه شفعاء او خصماء او شوند. واى بر کسى که شفیع او خصمش شود. خدا مى‏داند چه عذابهایى و ظلمتهایى و سختیهایى و بدبختیهایى دنبال این غضب الهى و دشمنى اولیاى حق است که تمام آتش‏هاى جهنم و تمام زقّومها و مارها و عقربها پیش آن هیچ است. خدا نکند آنچه حکما و عرفا و اهل ریاضت و سلوک خبر مى‏دهند راجع به این عذابها به سر ما ضعفا و بیچارگان بیاید، که تمام عذابها که تصور مى‏کنید پیش آن سهل و آسان است، و تمام جهنمها که شنیدید پیش آن رحمت و بهشت است.

غالبا وصف جهنم و بهشت که در کتاب خدا و اخبار انبیا و اولیا شده جهنم و بهشت اعمال است که از براى جزاى عملهاى خوب و بد تهیه شده است. گاهى اشاره خفیه‏اى نیز به بهشت و جهنم اخلاق که اهمیتش بیشتر است شده، و گاهى هم به بهشت لقاء و جهنم فراق، که از همه مهمتر است، گردیده، ولى همه در پرده و از براى اهلش. من و تو اهلش نیستیم، ولى خوب است منکر هم نشویم و ایمان داشته باشیم به هر چه خداوند تعالى و اولیایش فرموده‏اند، شاید این ایمان اجمالى هم براى ما فایده داشته باشد.

منبع جیم

 

ـــ زنهار اى جان برادر تا حدیث بیمارى روح را سهل نگیرى، و معالجه آن را بازیچه نشمارى، و مفاسد اخلاق رذیله را اندک ندانى، و صحت روح را به صحت بدن قیاس نکنى. و چگونه عاقل چنین قیاس کند، و حال آنکه مقصود از صحت بدن از براى کسانى که از روح و صلاح و فساد آن فراموش کرده‏اند، نیست مگر زندگانى پنج روزه دنیا، و زیست کردن در این عاریت سرا. و بر مرض آن مفسده‏اى مترتب نمى‏شود مگر بازماندن از لذات خسیسه جماع و غذا و امثال این‏ها. و اما اخلاق ذمیمه که بیمارى روح از آنها است، باز مى‏دارد آدمى را از رسیدن به لذت سعادت ابد، و پادشاهى سرمد. و هر یک از آنها پرده‏اى است ظلمانى، که مانع «اشراقات»انوار الهیه، و عایق فیوضات «نفحات» رحمانیه است، و مسامحه در معالجات آنها آدمى را به هلاکت دائمه و شقاوت ابدیه مى‏رساند. و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانى ابدى و حیات حقیقى است.

منبع دال

 

ـــ و اما علم اخلاق که علم آفات نفس و کمالات آن باشد پس واجب عینى است بر هر کسى به قدر حوصله و استعدادش، زیرا که هلاکت انسان در واگذاشتن نفس است، و رستگارى او در تهذیب آن «قَدْ افْلَحَ مَنْ زَکیَّها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّیها (2) بلکه غرض کلى از بعثت نبىّ، آموختن این علم است. همچنان که فرمودند:«إنّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق.»(3) یعنى: «من مبعوث شده‏ام که اخلاق حسنه را به إتمام رسانم».

پس بر هر کسى لازم است که بعضى از اوقات خود را صرف شناختن غایت نفس و کمالات آن و طریقه معالجه بیمارى آن نماید به وسیله رجوع به کتب اخلاق و حدیث یا استماع از ارباب این فن شریف.

منبع هاء

 

ـــ  الأخلاق المذمومة هی الحجب المانعة عن المعارف الإلهیة، و النفحات القدسیة إذ هی بمنزلة الغطاء للنفوس فما لم یرتفع عنها لم تتضخ لها جلیة الحال اتضاحا، کیف و القلوب کالأوانی فإذا کانت مملوءة بالماء لا یدخلها الهواء فالقلوب المشغولة بغیر اللّه لا تدخلها معرفة اللّه و حبه و أنسه، و إلى ذلک‏أشار النبی صلى اللّه علیه و آله و سلم بقوله:«لو لا أن الشیاطین یحومون إلى قلوب بنی آدم لنظروا إلى ملکوت السماوات و الأرض» فبقدر ما تتطهر القلوب هن هذه الخبائث تتحاذى شطر الحق الأول و تلألأ فیها حقائقه کما أشار إلیه صلى اللّه علیه و آله:«ان لربکم فی أیام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها»

فإن التعرض لها إنما هو بتطهیر القلوب عن الکدورات الحاصلة عن الأخلاق الردیة«» فکل إقبال على طاعة و إعراض عن سیئة یوجب جلاء و نورا للقلب یستعد به لإفاضة علم یقینی، و لذا قال سبحانه: و الَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنهدِیَنَّهُم سُبُلَنَا (4)

و قال النبی صلى اللّه علیه و آله و سلم:«من عمل بما علم ورثه اللّه علم ما لم یعلم»

فالقلب إذا صفى عن الکدورات الطبیعیة بالکلیة یظهر له من المزایا الإلهیة و الإفاضات الرحمانیة ما لا یمکن لأعاظم العلماءکما قال سید الرسل:«إن لی مع اللّه حالات لا یحتملها ملک مقرب و لا نبی مرسل».

... فالرحمة الإلهیة بحکم العنایة الأزلیة مبذولة على الکل غیر مضنون بها على أحد، لکن حصولها موقوف على تصقیل مرآة القلب و تصفیتها عن الخبائث الطبیعیة، و مع تراکم صدأها الحاصل منها لا یمکن أن یتجلى فیها شی‏ء من الحقائق، فلا تحجب الأنوار العلمیة و الأسرار الربوبیة عن قلب من القلوب لبخل من جهة المنعم تعالى شأنه عن ذلک، بل الاحتجاب إنما هو من جهة القلب لکدورته و خبثه و اشتغاله بما یضاد ذلک

منبع واو

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

منابع:

الف) نقطه های آغاز در اخلاق عملی، آیت الله مهدوی کنی، ص 13

باء) جهاداکبر، امام خمینی، ص :  70 و71

جیم) چهل حدیث، امام خمینی، مقام دوم‏ فصل نزاع جنود رحمانى و شیطانى باطنى نفس‏

دال) معراج السعاده، ملا احمد نراقی، فصل هفتم: مفاسد بیمارى نفس و فوائد صحت آن‏

هاء) معراج السعاده، ملا احمد نراقی، فصل پنجم، وجوب عینی علم اخلاق

واو) جامع السعادات، ملا مهدی نراقی، فصل (الأخلاق الذمیمة تحجب عن المعارف)

پاورقیها:

1-  ( لسان العرب، ج 4 - ص 194)

2-  یعنى: «هر کس نفس (ناطقه) خود را از گناه و بدکارى پاک و منزّه سازد به یقین رستگار خواهد بود. و هر که آن را به کفر و گناه پلید گرداند البتّه زیانکار خواهد گشت. شمس (سوره 91)، آیه 9 و 10.

3-  کنز العمّال، ج 3، ص 16، خ 5217.

4-  العنکبوت الآیة: 69.